Bogumił Szady to polski historyk i badacz dziejów nowożytnych. W artykule, który miałam przyjemność przeczytać usiłował przedstawić istotę map jako źródła historycznego. Sam autor uznał, że w tak małej publikacji jaką jest artykuł ciężko dokonać pełnej analizy tego jak wykorzystywano mapy jako źródła historyczne. Temat ten posiada wiele aspektów, których niestety przez okrojoną formę autor nie mógł sprecyzować przez co po przeczytaniu całości pozostaje pewien niedosyt, który co prawda można uznać jako pozytyw. Przecież, dzięki temu część czytających może sięgnąć po kolejne dzieła by zgłębiać swoją wiedzę.

Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno- historycznych – na podstawie artykułu Bogumiła Szady

Autor już na samym początku wyjaśnił dlaczego ciężkim będzie dokonanie analizy tego tematu, w tak krótkiej formie publikacji. Wymienił tutaj trzy przeszkody takie jak zróżnicowanie chronologiczne, przedmiotowe oraz skalowe dawnych map. Nie bez znaczenia okazała się tutaj wielkość zagadnień i problemów, do których wykorzystywane są dawne mapy. Ostatnią, trzecią przeszkodą wymienioną przez autora jest sposób i metodyka pracy z mapami jako źródłami. Uznał więc, że ze względu na powyższe czynniki w artykule zajmie się rozważaniami o charakterze teoretycznym i przeglądowym dotyczącym wykorzystywania dawnych map w badaniach geograficzno-historycznych, ponieważ w tych właśnie badaniach są one bardzo ważnym źródłem historycznym. Kwestia mapy historycznej jako źródło historyczne jest poruszana przez specjalistów w różnych dziedzinach nauki na przykład w kartografii czy jej historii. Mapy są bezapelacyjnie ważnym źródłem wiedzy dla geografii historycznej, nauki która jest pomocniczą nauką samej, ogólnej historii.

Jak autor podaje powodem, dla którego końcem XIX wieku podjęto prace atlasowe był brak właściwych map historycznych, a ich opracowanie musiało a co jeszcze bardziej zadziwia musi po dzień dzisiejszy opierać się w znacznej części na źródłach pisanych. Oczywiście inną rolę mapy odgrywają w badaniach geograficzno-historycznych niż przy tych kartograficznych, autor tłumaczy to na podstawie podręcznika nauk pomocniczych historii Józefa Szymańskiego i późniejszych słów Stanisława Alexandrowicza. Według tego dowiadujemy się, że mapa to przedmiot poszukiwań, badań porównawczych i analitycznych oraz prac inwentaryzacyjno-katalogowych a niekiedy nawet i edytorskich. Autor artykułu powtarza i przypomina, że historia kartografii to bardzo ważna a wręcz niezbędna dyscyplina pomocnicza dla badań geograficzno-historycznych przez co już od początku jego pracy możemy zauważyć subiektywność osoby przekazującej nam wiedzę. Stronnicza postawa autora wydaje mi się nieodpowiednią dla osób, które dopiero wchodzą w świat kartografii, gdyż nie mając zbyt dużej wiedzy na ten temat automatycznie ukierunkowujemy się na jedyny pogląd jaki znamy. W tym wypadku ten Bogumiła Szadego.

Rola map dawnych w badaniach geograficzno-historycznych jest niesamowicie ważna ze względu na to, że istotnie miejsce zajmuje w nich określenie relacji przestrzennych zjawisk historycznych, autor podkreśla ten fakt wielokrotnie powołując się przy tym również na wypowiedzi innych osób związanych z dziedzinami nauki powiązanymi z badaniem map dawnych. Autor uświadamia nam dlaczego mapy są tak ważne w badaniach geograficzno-historycznych tłumacząc, w czym tak naprawdę są najbardziej pomocne, ciężko przecież odtworzyć układ przestrzenny i jego zagęszczenie czy lokalizację obiektów korzystając z samych źródeł pisanych. Oczywiście jest to możliwe, ale na pewno w połączeniu z mapą o wiele łatwiejsze i bardziej wiarygodne.
Krokiem, który bardzo pozytywnie rzutuje na całość teksu jest to, że autor wielorazowo tłumaczy pojęcia związane z tematem. Szady swobodnie wplata definicje pomiędzy informacje, które chce nam przekazać tworząc przejrzysty, wartościowy artykuł. Pozwolę sobie zacytować autora tekstu, by zademonstrować zabieg, o którym mówię „Pod pojęciem „zjawisk historycznych” należy rozumieć zarówno elementy środowiska przyrodniczego jak też krajobrazu kulturowego i historyczno-politycznego”. Dzięki wprowadzanych do tekstu definicji nie musimy tracić czasu na sprawdzanie znaczenia pojęć w intrenecie ani domyślać się tego, co autor miał na myśli w danej chwili, w danym kontekście.

Wykorzystywanie dawnych map jako źródeł historycznych jest ograniczone pewną metodyką działania badawczego. Autor wyjaśnia co ma na to wpływ czyli relacja czasu powstania mapy do czasu badanego zjawiska. Nie bez znaczenia jest też związek między treścią napy a przedmiotem badań. Jeśli chodzi o mapy historyczne dotyczące okresu staropolskiego to od autora dowiadujemy się o tym, że został wykonane metodą retrogresywną. I w tym temacie jest ode mnie wielki minus dla autora tekstu, który tym razem nie wytłumaczył czy właściwie jest ta metoda. Oczywiście, by zrozumieć tekst musiałam sprawić o co chodzi, otóż metoda retrogresywna to metoda badawcza polegająca na rekonstrukcji faktów na podstawie źródeł i zjawisk od nich późniejszych.
Dawne mapy i korzystanie z nich jest uwarunkowane przez konkretną dyscyplinę naukową, Bogumił Szady podkreśla, że stwierdzenie to zostało ogólnie przyjęte w literaturze przedmiotu i wylicza nam jak mapę widzą i traktują kolejno historycy, geografowie i kartografowie. Skrupulatnie aczkolwiek w minimalistycznej objętości tekstowej autor opisuje to zjawisko, zwracając wagę na istotne kwestie, które są zmienne w zależności od dziedziny nauki. Tak samo ważne w kwestii używania map jest to, że są one niejako podkładem idealnym do wskazywania zjawisk historycznych. Autor wskazuje tutaj jako przykład przeniesienie na grunt polski niemieckich doświadczeń przygotowania mapy zasadniczej dla publikacji historycznych treści – odsyła nas przy tym do atlasu ziem ruskich dla XVI wieku z 1904 roku autorstwa Aleksandra Jabłonowskiego, którego mapę kanwową stanowiła „Karta dawnej Polski” Wojciecha Chrzanowskiego z połowy XIX wieku.
Mapy od zawsze odgrywały nadal odgrywają bardzo istotną rolę w pracach geograficzno-historycznych dotyczących nurtu atlasowego. Szady podkreśla, że mapy cały czas odgrywają podwójną rolę a każda informacja z nich wyczytana jest zależna od skali i typu mapy. Autor podkreśla również istotę jakości map, która okazuje się być podstawową wartością przy pracy historyka, który musi zestawić informacje zawarte na mapach ze źródłami pisanymi. Dawne mapy mają ponad to wielkie znaczenie, które według autora ma tendencję wzrostową przy analizie i rekonstrukcji przemian zachodzących w hydrografii i roślinności.

Jako główny przedmiot badań geograficzno-historycznych autor uznaje osadnictwo oraz związane z nim rozmieszczenie obiektów gospodarczych. Ponadto dowiadujemy się, że mapy topograficzne z przełomy XVIII i XIX wieku są głównym materiałem do weryfikacji położenia osad i nie tylko, przecież to głównie z map wiedzę czerpią geografowie, historycy, archeolodzy, planiści i urbaniści czy nawet hydrolodzy– jak widać mapy są bardzo ważnym źródłem historycznym co tutaj podkreślam ja a w swoim artykule sam Bogumił Szady. Jednak zauważa, że mapy tematyczne dotyczące wyznań niestety nie są tak dokładne, ale bezapelacyjnie również są bardzo ważne. Historyk opowiada również o tym, że wykorzystywanie dawnych map jako źródła historycznego jakoby dzieli jego kolegów po fachu i geografów na trzy grupy, które oczywiście skrupulatnie opisuje.

Artykuł jest bardzo okrojoną formą przekazywania wiedzy więc nie możemy swojej przygody z badaniem dawnych map na nim skończyć. Autor mimo widocznych szczerych chęci nie był w stanie ująć w tak krótkiej formie wszystkich aspektów dotyczących badania map. Ale pomimo tego praca Szadego jest jedną z koniecznych dla każdej osoby, która chce dowiedzieć się czegokolwiek o mapach jako źródle wiedzy historycznej aczkolwiek, tak jak wspominałam wcześniej nie polecam tego artykułu jako pierwszego. Nie mając pojęcia o temacie zwyczajnie ciężko się go czyta pomimo tego, że ma zaledwie kilkanaście stron. Bogumił Szady zatroszczył się o to, by wprowadzić czytelnika w temat i bardzo analogicznie przechodzi od tematu do tematu łącząc je w spójną, przejrzystą całość. Historyk opowiada o różnych metodach czytania, tworzenia map oraz podaje przykłady ich zastosowanie, co w moim odczuciu jest bardzo cenne. Reasumując, artykuł Bogumiła Szady pod tytułem „Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce” jest obowiązkowym punktem na liście do przeczytania dla każdej osoby zainteresowanej historią, geografią czy samą kartografią i jej pochodnym.